همین بی‌توجهی و کوتاهی در دهه اخیر باعث تخریب بخش عمده‌ای از کوه‌ها و محیط کوهستان شده است تا آنجا که کمتر کوهی را می‌بینید که بر اثر چرای بی‌رویه دام، گردشگری غیراصولی، جاده‌کشی، تبدیل مراتع به دیم‌زارهای کم‌بازده هویت خود را از دست نداده باشد.
سازمان حفاظت محیط زیست هم به عنوان نهاد متولی طی همه این سالها چشم به تخریب و ویرانی محیط کوهستانی بسته است، این در حالی است که ایران از جمله کشورهای امضاکننده نخستین سند مرتبط با حفاظت کوه‌هاست؛ سندی که در ریودوژانیرو در سال 1992 در کنفرانس زمین تحت عنوان «مدیریت اکوسیستم‌های شکننده، توسعه پایدار کوهستان» مطرح شد.
از سوی دیگر، ایران یکی از امضاکنندگان سند «بالی» است که در سال 2002 در اجلاس ژوهانسبورگ در مورد کوهستان تهیه شد و این هر دو سند، ماهیت جهانی دارند.
افزون بر این، پس از تهیه سند «بالی» ساختار جدیدی به نام «مشارکت بین‌المللی برای کوه‌ها» شکل گرفت که ایران در آن نیز عضویت دارد.
فراتر از همه، به دلیل اهمیت کوه‌ها بنابر مصوب پنجاه و هفتمین جلسه مجمع عمومی سازمان ملل، یازدهم سپتامبر – بیستم آذر هر سال- به عنوان روز جهانی کوهستان تعیین شده که این اهمیت و حفظ و نگاهداشت کوه‌ها را بیش از پیش خاطرنشان می‌سازد.
هر چند که ساخت و سازهای بی‌رویه در بسیاری از ارتفاعات به ویژه در کلانشهر تهران، دیگر چشم‌اندازی بر جای نگذاشته و کوهی باقی نمانده است. به عبارت دیگر، زمین‌خوارها، حتی کوه‌ها را در آتش زراندوزی خود از شهروندان دریغ کرده‌اند.
عبدالله اشتری، مدیرعامل «انجمن حفظ محیط کوهستان» ضمن انتقاد از بی‌توجهی به کوه‌ها، به همشهری گفت: «کوه‌های کشور ما از چند ناحیه به شدت تهدید می‌شود که عمده‌ترین این مراحل عبارتند از: چرای بی‌رویه دام، جاده‌کشی، عبور خطوط نیرو، تعبیه لوله‌های گاز، نفت، تبدیل مراتع به دیم‌زار و بدتر از همه گردشگری غیراصولی؛ بلایی که طی 10 سال اخیر به شدت دامنگیر کوهستان شده است.
با این همه، به رغم درخواست‌های مکرر و انعکاس آنچه عملاً محیط کوهستان را تهدید می‌کند هنوز هیچ سازمانی عکس‌العمل در خور توجهی از خود نشان نداده، به ویژه سازمان حفاظت محیط زیست که به نوعی متولی کوهستان محسوب می‌شود اقدام کارسازی صورت نداده است.
وی می‌افزاید: «در حال حاضر، کمتر کوهی را می‌بینید که بر اثر جاده‌کشی تخریب نشده باشد. نکته دیگر، اینکه وقتی برنامه‌ریزی و ضابطه‌ای وجود نداشته باشد، گردشگری که در همه جای دنیا به عنوان یک پدیده معمول و در خدمت حفاظت از محیط زیست تلقی می‌شود در کشور ما به عاملی مخرب تبدیل می‌شود که آثار زیانبار آن را در هر محیطی که پای گردشگری به آنجا می‌رسد می‌توان به خوبی مشاهده کرد و البته کوهستان هم از این بلا محفوظ نمانده است و اگر تا 20 سال پیش، عده خاصی علم کوه یا سبلان را می‌شناختند، در حال حاضر، بسیاری مرنجاب را نیز می‌شناسند و در نتیجه 3 سایت زیبای کشور یعنی دماوند، سبلان و علم‌کوه به دلیل گردشگری غیراصولی آسیب فراوانی دیده است.»
اشتری درباره اهمیت کوه‌ها می‌گوید: «کوه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردارند، چرا که منابع پایه‌ای چون مراتع، منابع ژنتیکی، تنوع زیستی و در رأس آن آب شهری در کوه‌ها جمع شده است و از همین روست که به درستی، کوه‌ها در جهان به برج‌های آب شیرین شهرت یافته‌اند.»
به گفته وی، خشک بودن محیط و کوهستانی بودن، دو عامل متضادی است که موقعیت خاص جغرافیایی برای کشور ما رقم زده است و وجود همین کوه‌ها در فلات و دشت خشک کشور، باعث تعدیل آب و هوا و شرایط زیستی متنوعی شده است.
وی می‌گوید: «با توجه به اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و منطقه پرفشار محسوب می‌شود، متوسط بارش سالانه در کشور ما بسیار کم است و در برخی نقاط ممکن است سالها باران نبارد و در همین جا اهمیت کوه‌ها مشخص می‌شود.
چرا که کوه‌ها یک منبع مهم دریافت نزولات آسمانی هستند که به دلیل ارتفاع، از حدود 410میلیاردمترمکعب بارش سالانه در کشور، تقریبا70 درصد آن در کوه‌ها می‌بارد. بنابراین از نظر تأمین آب، بسیار حائز اهمیت است. برای نمونه، آب تهران از سه آبخیز لار، لتیان و کرج تأمین می‌شود که به ارتفاعات البرز مرکزی وابسته است.»
اشتری خاطرنشان ساخت: کوه‌ها از نظر تنوع زیستی هم نقش در خور توجهی دارند، به طوری که از مجموع 8هزار گونه شناسایی‌شده گیاهی ایران، بیش از 150گونه گیاهی در کوه‌ها رشد و نمو می‌کند که این به دلیل شرایط متنوع و متغیر کوهستان است.
به عبارت دیگر شیب‌های متفاوت و جهت‌های مختلف جغرافیایی کوهستان و دره‌ها شرایط مناسب برای رویش بیش از 1500گونه گیاهی بومی در کوه‌ها فراهم ساخته است به طوری که در کوهستان به فاصله هر 10متر، با یک جامعه گیاهی مواجه می‌شویم. از بعد جانوری نیز به خاطر شکار بی‌رویه و خشکی محیط، بسیاری از گونه‌های جانوری به محیط کوهستان پناه آوردند و این حفظ و حفاظت از کوهستان را امری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید.
اشتری به اهمیت کوه‌ها در تأمین بخش عمده‌ای از مواد لبنی و پروتئینی اشاره می‌کند و می‌گوید: هنوز جمعیت عشایر و ایلات کشور که شمار قابل توجهی را تشکیل می‌دهند، طی 3ماه که اجازه تعلیف دارند، از مراتع بالادست بهره‌برداری می‌کنند بنابراین معیشت عشایر و میلیون‌ها دام به صورت زنجیروار به کوه‌ها وابسته است و همین نشان می‌دهد که باید در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌ها به جامعه کوه‌نشین توجه شود.
این در حالی است که بسیاری از نارسایی‌هایی که برای ما شهرنشینان محسوس نیست گریبانگیر جوامع کوه‌نشین است. سیل، شکنندگی کوه‌ها و سانحه‌خیزی محیط کوهستان از نکاتی است که باید برای آنها چاره‌اندیشی شود. افزون بر این، باید با برنامه‌ریزی در بخش گردشگری زمینه مشارکت این جوامع را برای حفاظت از کوه‌ها فراهم آورد.
وی در پایان تاکید کرد: اگر بخواهیم به سمت توسعه پایدار کوهستان گام برداریم باید در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های کلان، این ویژگی یعنی کوهستانی بودن کشور را در نظر بگیریم و در برنامه‌ریزی‌ها جوامع کوه‌نشینی لحاظ شوند به طوری که زمینه مشارکت آنها در برنامه‌ریزی‌ها فراهم آید. باید در نظر داشت که تمرکز منابع پایه در کوه‌هاست از این رو باید فشارهای فزاینده بهره‌برداری از کوه‌ها را با برنامه‌ریزی کاهش دهیم.
